تاریخ پیشین اهواز
اهواز تاریخ کهنی دارد ولی در گذر سال ها اکثر آثار تاریخی اش را با علت های مختلف از دست داده است. اگر بخواهیم نمونه ای از این علت ها را نام ببریم باید به حمله های بسیار از سمت دیگر حکومت ها مانند صفاریان و دیلمیان، درگیری ها و ناامنی و چپاول ها اشاره کنیم. شکسته شدن سد شادروان و غرق آب شدن قسمتی از شهر اهواز در پی همین حملات و همچنین انتشار بیماری های واگیردار و شدیدا کشنده مثل وبا، طاعون و سل نیز از دیگر دلایل هستند. باید بگوئیم که آثار به جا مانده از این وقایع هم در حال تخریب و نابودی هستند. در میان این ها، تعداد کمی از خانه های تاریخی مثل سرای عجم، خانه دادرس و سرای معین التجار در فهرست آثار ملی ثبت شده اند. اما متاسفانه این اقدام برای حفاظت از سرای عجم کافی نبود.
سرای عجم
سرای عجم مربوط به دوره قاجار می باشد که در شهر اهواز بنا شده است. موقعیت قرار گیری سرای عجم به فاصله یک خیابان پشت خیابان صدر السادات و نبش آزادگان (24 متری) می باشد. اهالی اهواز ابتدا نادری را با خیابان عبد الحمید یاد می کردند. بین سروصدای فروشنده ها و مغازه ها، درب ایرانتی بزرگی نمایان است که بر قسمتی از دیوار بسیار قدیمی اش پلاک نقره ای رنگی را خواهید دید که با خط مشکی رویش حک شده: سرای عجم سال ثبت 1382 شماره ثبت 10875قدمت دوره قارجاریه.
در ارتباط با اینکه سرای عجم در چه سالی ساخته شده اطلاعات دقیقی در دسترس نمی باشد ولی قوی ترین نظریه این است که ساخت آن با رونق دوباره اهواز در زمان حکومت ناصرالدین شاه 1225-1275، هم زمان بوده است. اسم این بنا متشکل از دو لغت سرا و عجم می باشد. کلمه سرا یا خان به کاروانسرای درون شهری یا سرای تجاری اشاره دارد. سرای عجم از نظر ساخت و معماری کاملا منحصر به فرد است، بنای یک طبقه ایست که ستون های آن حجاری شده و دارای در و پنجره های چوبی، آجر چینی و حجره های متعددی می باشد.
مالک سرای عجم
مالک سرای عجم، شیخ خزعل ملقب به معزالسلطنه و سردار اقدس، که به علت خوش خدمتی به بریتانیا نشان شوالیه امپراتوری بریتانیا را اخذ کرد و رئیس طایفه بنی کعب و مدت ها فرمانروای محمره (خرمشهر) بود، می باشد. همچنین خانه دادرس هم از کاروانسرا های شیخ خزعل بوده است که در سال 1382 جزء آثار ملی ایران ثبت شده است. طبق گفته های اشخاص محلی، خانه دادرس ابتدا کاروانسرای شیخ خزعل بوده چون دقیقا پشت کاخ او ساخته شده است. امکان این وجود دارد که این بنا در زمان حکومت شیخ متعلق به وی بوده اما در ارتباط با اینکه شیخ خزعل آن را بنا کرده است اطلاع چندانی موجود نیست. از دیدن ساختمان اینگونه برداشت می شود که سرای تجاری داخل بازار بوده و برای نگهداری اشیا ارزشمند درونش، آن را مسقف کرده اند. علاوه بر این، شکل مستطیلی حیاط دلیل بر این دارد که چون اکثر سرا ها دارای حیاط مربع شکل بوده اند و تیم و تیمچه برای سقف دار شدن حیاط مستطیل بوده است تا به راحتی بتوانند بر روی ضلع کوتاه تر، سقف را بسازند، سرای عجم نیز یک تیمچه بوده است.
بعد از آن نیز تا مدتی سرای عجم به مکانی تبدیل شد که از آن برای نگهداری اسب های کسانی که به کاروانسرای شیخ خزعل، حاکم آن زمان می آمدند، استفاده می کردند. بعد از فوت شیخ خزعل و با روی کار آمدن رضاشاه، این بنا به تصرف شخصی به اسم حسن عجم، پدر ناصر عجم که از نزدیکان شاه بود، درآمد و به سرای عجم لقب گرفت. در تاریخ شفاهی استان خوزستان که دارای داستان ها و خاطره های عشایر این استان است و توسط طوایف روایت می شود، این بنا سرای السله هم نام داشته است.
ویژگی های سرای عجم
حیاط اصلی سرای عجم مانند دیگر بناهای ایرانی دارای قرینگی و ایوان در اطراف آن، بنا شده است. دالان ورودی با طرح اولیه تطبیق داشته و پنجره های دو طرف دالان دقیقا مانند طرح اولیه ساخته شده اند. با ارتفاعی که دروازه این بنا دارد به این تعداد پنجره نیازی نبوده و در حال حاضر هم آنها را با آجر مسدود کرده اند و قبل از آن، اطراف میانسرا به طور کامل دارای پنجره بوده است. طبق خصوصیات جغرافیایی، دیوار های این بنا بسیار قطور بوده اند تا از برودت هوا جلوگیری کنند. با احتساب نازک کاری، ضخامت این دیوارها حدود 75 سانتی متر است که این قطر در تابستان به خنک ماندن و در زمستان گرم شدن خانه کمک بسیاری می کند.
اتفاقاتی که برای بنای عجم در سال های اخیر افتاد
سرای عجم در سال 1382 به ثبت فهرست آثار ملی کشور رسید ولی این، اقدام کافی در راستای حفاظت از آن نبود. مالک این بنا با این منظور که در زمان ثبت در آثار ملی از او کسب اجازه نشده، تصمیم به خارج کردن سرای عجم از فهرست آثار ملی گرفت. در پی آن تا سال 1389 قسمتی از آن تخریب شد. این رویداد به تنهایی برای بنای عجم پیش نیامد و بر اساس رای دیوان عدالت اداری و نظر به حقوق مالکانه مبنی بر این که تنها اعطاء حقوق شخص درقانون، مجوز ثبت یک اثر درآثار ملی نیست، سازمان میراث فرهنگی اکثر آثارش را که طی 70 سال جمع آوری شده بود، در مدت زمان کوتاهی و با رای دیوان عدالت از دست داد.
با وجود این که سرای عجم یا همان سرای السله به مردم تعلق داشت، مالک شخصی آن که همچنین بالکن مهدیان را هم تخریب کامل کرد، آن را از فهرست آثار ملی خارج کرد. او در روز سیزدهم فروردین ماه سال 92 و زمانی که شهر کاملا خلوت بود، به وسیله افرادی یکی از طاق های سرای عجم را تخریب کرد و در شهریور 92 نیز با غرض تخریب آمد، ولی با دخالت کاسبان بازار و یگان حفاظت از فرهنگی خوزستان از این کار دست کشید. با نهایت تاسف، قصر تاریخی السله یا سرای عجم در اهواز به وسیله مالک شخصی ویران و قسمت هایی از طاق ها و ستون های این بنا به طور کامل تخریب شد و دیگر اثری از شکوه و جلال در آن نمانده است.
با وجود تخریب بعضی از آثار شهر اهواز دارای جاذبه های دیدنی خارق العاده و زیبایی می باشد که برای بازدید از آن ها توصیه می شود به سایت جیبوجت مراجعه کرده و با رزرو بلیط هواپیما تهران به اهواز به این شهر بی نظیر سفر کنید. امیدواریم خاطرات خوبی را با خود به همراه بیاورید.
•
